Абайтану. Үшінші хабар

 «Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы»

«Иузи — раушан, көзі гауһар»

Абайдың жазылған жылдары белгісіз өлеңдерінің бірі.  Өлең 1855 – 1881 жылдар аралығында медреседе оқып жүргенде  жазылған. Абайдың әкесі Құнанбай  өзі оқымаса да балаларын оқытып жүрген.  Бір баласы Халилолланы орысша оқытып, Абайды мұсылманша оқытып жүргенде  соңғы бір баласына Сопы Алаяр сияқты ақындарды көп оқытып, өзі де тыңдай жүреді. Сол  кезде Абайдан Ысқақ артық болады дегенддерге  «Не күтсеңдер де осы жаман қарадан күтесіңдер ғой» дейтін сөзі Абайдың өз есінде қалған екен.

Құнанбай қажының кеңінен толғап сөйлер тереңдігі, өз тұстастарының ғана емес, шетелдік саяхатшылардың да назарына іліккені белгілі. Ал бала Абайдың өлеңге құштарлыңы, бала кезінде жазған өлеңдері туралы Мұхтар Әуезов былай дейді. «Тегінде Абайдың жас шағында айтқан өлеңдері көп болмау керек. Болғаны болса, Абай қағазға жазбай, орайы келген жерлерде қалжың сөз ретінде ауызша айта салып, артынан өзі де ескермей ұмытылып қала берген сияқты. Жасындағы өлеңдердің ақынның өзі ескермеген соң кезінде басқа кісілер де ескереіп есінде сақтамаған. Берірек келгенде Абайдың жас күніндегі өлеңдерінен бірен-сараны есінде қалған үлкен кісілер болса олардың аузынан ешкім ескеріп, жазып алмаған. Біздің уақытымызда ол кісілер жоқ болды. Сонымен ақынның жас шағынан біздің қолымызға түкені тіпті болымсыз ғана.»  Осы бірен-саран өлеңдерінің айтылған себептерін қарасақ, көпшілігі біреудің қалжың қылған, мысқыл мазақ, күлкі,  аралас өлеңдер. Бұлардың барлыңы да өлең қылған кісінің көзіне қалжыңдап күліп айтұан сөзі сияқты. Абайдың ерте баста айта бастаған өлеңдері осы іспеттес. Тегінде ұмытылып, біздің заманымызға жете алмай қалған өлеңдері болса, көбі осы түрлі сөздерінен болу керек.

Абайдың ислам діні тараған Шығыс елдері әдебиетімен жақсы таныстығы мәлім. Алғашқы бірер өлеңінде бұл әдебиеттің  классиктерін пір тұтып, оларға сиынады да: «Иузи — раушан, көзі гауһар»,»Әлифби» «Фзули, Шәмси,Сәйхали…» тағы бірнеше қысқа  өлеңдерін солардың үлгісінде жазады.  Бұл өлеңдерді 1858 жылдары жазылған деген болжам айтылады.

Шығыс ақындарының дәстүрі мен еліктеп шығарған өлеңінде Абай шағатай үлгісінде сұлуды мадақтап жырлайды. Осы өлеңінің өзінен-ақ, бала ақынның араб, парсы, түрік әдебиеттерімен ерте танысқанын көреміз.

( Осы жерде аталған өлеңді әуенді-сазды дауыспен бір өнерпазға, оқушыға, оқытады.)

Иузи-рәушан¹, көзі-гәуһар²

Лағилдек³бетүшіәхмәр⁴,

Тамағиқарданәмбиһтар⁵

Қашыңқұдрәт⁶қолишигә⁷.

Өзәңгузәлләра⁸раһбар⁹,

Сәңәғашиқболыпкәмтар,

Сүләйман, Ямшит, Искәндәр

Алаалмасбаршамүлкигә.

Мүбадәолса¹⁰олбіркәз,

Тамашақылсайузмә-йуз

Кетіпқуат, йұмылыпкөз,

Бойыңсал-салболанигә?¹¹

1. Рәушан /парсыша/ –жарық, әдемі. 2. Гәуһәр /парсыша/ –бриллиант. 3. Лағыл /арапша/ –асылтастыңбіртүрі. 4. Әхмәр /арапша/ – яқут, рубин. 5. Биһтар /парсыша/– бетер. 6. Құдрәт /арапша/ –күш. 7. Шигә /парсыша/ –нәзік. 8. Гузәл /түрікше/ –сұлу. 9. Раһбар /парсыша/ –бастаушы. 10. Мүбадәолса /түрікше/ –болақалса. 11. Нигә /татарша/ –неге. Екіншіөлеңде: 1. Мәдәт /парсыша/ –жәрдембер, қазақша – медетбол. 2. Шағир /арапша/ –ақын. 3. Фәрияд /арапша/ –сыйыну.

Бұл тұста М.О. Әуезовтің «Өзі тұстас үлкен-кіші балалардың барлығынан сонағұрлым зейінді, ұғымтал жөне ерекше ықыласты болған. Дәрісте арабша кітапты молдасының бір окып, бір-ақ рет түрікшеге аударып берген сөздерін кітапка қарамай жатқа айтып шыға алатындай зерек бола-ды. Сонымен дәріс үстінде оқылатын сабақтарды ұғып білу Абайға өзге балалардан анағүрлым оңай тиген. Көп уақытын алмаған. Сондықтан барлық артылған уақытын Абай өз бетімен өзі сүйген кітаптарын оқуға жұмсап, көп ізденуге салынады. …Оқуға кірген соң-ак, тез есейіп, ілім қуған кісінің калпына оңай түсіп кеткен. Оқыған кітаптың көбіне сынмен карай білетін, сезімді окушы бола бастаған. Өзінің әбден сүйіп, тандап оқыған ірі акындары болады. … Сол бала күнінде жаттаған кейбір өлеңдері ұлғайып, көрілікке жеткен уақытына шейін есінен шықпаған, ұмытылмаған» деген тұжырымы болашақ ұлы ақынның калыптасу кезеңін айғақтайды.

«Абайдың ислам діні тараған шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы таныстығы мәлім. Алғашқы бірер өлеңінде Абай бұл әдебиеттің классиктерін пір тұтып, оларға сиынады да. «Иузи — раушан, көзі — гауһар, «Әлифби» тағы бірнеше қысқа өлеңдерін солардың үлгісінде жазады. Кейін «Масғұт» және «Ескендір» дейтін екі шығыс хикаясын өлеңге айналдырады.

«Ислам дініне шын көңілімен сенген Абай өзінің тәңірі тану жайындағы философиялық көзқарасын өлеңге де айналдырған. Алайда, ислам ақындарының дінді жырлайтын «мүнәжат» аталатын шығармалары үлгісінде ештеңе жазбаған. Абай ислам Шығысының поэзиясын өзіне үлгі көрмеген» — дейді Сабит Мұқанов.

Абайтану саласының қиын да күрделі бір арнасы ол — сөз жоқ, Абай шығармаларындағы Шығыстық кайнар көздер. Абай мұрасының Шығыска қатысы жайлы баспасөзде алғаш жарияланған пікірлер Кәкітай Ысқақов пен «Уақыт» газетіндегі (1908, № 388) мақала еді. Абай шығармаларындағы шығыстық сипаттарды зерттеу үлкен әзірлікті қажет ететін күрделі мәселе. Бұл ең әуелі, жалпы мұсылман Шығысы мәдениетін, философия тарихы мен классикалық мұраны тұпнұсқадан оқу деген сөз. Осы тұрғыда Абай шығармаларының Шығысқа қатысы жайын түбегейлі қарастырып, ғылыми деңгейге көтерген Мұхтар Әуезовтің әр уақыт оралып соғып, жаңа таным, соны пікірі ұсынып, мәселені тереңнен зерделеп отырғаны белгілі. Абайдың Шығысына байланысты М.Әуезов пікірлері үздіксіз, жанды ізденіспен толығып, байып, дамып отырды. М.Әуезов Абай шығармаларының Шығысқа қатысы жөнінде алғашқы пікірін өте ертеде жазылған Абай өмірбаяны жайлы еңбегінде білдіреді. Абай мұрасының шығыстық белгілері жайлы абайтану саласында М.Әуезов ең алғаш мақсатты түрде мәселені қойды. Ол Абайдың жастық шағынан басталып, өмірінің соңына дейін өзекті желідей созылған шығыстық белгілердің ақын дүниетанымы мен көркемдік шеберлігінің қалыптасу, даму, өсу жолындағы түрлі кезеңдерін ерекше ден қойып зерделеп отырды. М.Әуезовтің Абай мұрасының Шығысқа қатысы жайлы зерттеулері, ондағы ғылыми ойының қорлану, жетілу, жаңа сапа тауып түбірлі пікірлерге бет алу жолына ой жіберсек, әр кезеңде әр түрлі таным тұрғысынан келіп отырғанын, түрлі ой — толғаныспен елеп — екшеп, сұрыптап отырғанын көреміз. 1934 жылғы «Абай ақындығының айналасы» атты зерттеуінде Мұхтар Әуезов ақынның шағатай әдебиетіне қатысына сәл жатырқай қарайтыны белгілі. 1945 жылы М.Әуезов Абай мұрасының нәр тартқан үш бұлағы жайлы аса күрделі танымын алғаш рет айқын танытқандай. Абайдың шығыстың көркем классикалық поэзиясымен шығармашылық қатынасы жайлы бір айтса, Абайдың ақындық кітапханасының шығыстық арналарын қарастыруында және де бір үлкен мәселе етіп Абайдың тарих, философия жөніндегі сусындаған бұлақтары Шығыс ойшылдарының еңбектері де болғандығын айтты.

( Абайтанудан дәріс беретін ұстаздардан пікірі. Мекемтас Мырзахметов, Ғарифолла Есім т. б.)

 Жиақтаған: Алмахан Мұхаметқалиқызы,

Білім айнасы